Αl Khatt, η τέχνη της γραφής ΙΙ

Η γραφή

«Δεν αναπτύχθηκε η ζωγραφική των όντων, εφόσον αναπτύχθηκε η ζωγραφική της γραφής των όντων..»
Ελένη Κονδύλη-Μπασούκου: Αραβικού Πολιτισμού Σημειώματα.

Το τραγούδι και η καλλιγραφία γεννήθηκαν στη έρημο• έτσι ούτε το ένα ούτε το άλλο φοβούνται την απεραντοσύνη. Η αραβική γραφή προέρχεται από την ναβατοαραμαϊκή, της ίδιας οικογένειας με την συριακή και την εβραϊκή. Το ξεκίνημα της δεν μπορεί να προσδιοριστεί με ακρίβεια. Υπάρχει η θεωρία ότι η καλλιγραφία αναπτύχθηκε εις βάρος της ζωγραφικής, εξ αιτίας μιας θρησκευτικής απαγόρευσης. Αλλά η ιστορία και το περιβάλλον μπορούν μόνο εν μέρει να εξηγήσουν αυτή την εξέλιξη, γιατί η τέχνη αυτή αντλεί το μεγαλείο της από έναν λαό που υμνεί κυρίως τον λόγο. Οι Άραβες, λαός νομαδικός, λαός της προφορικής παράδοσης, αυτό που αγάπησαν περισσότερο και μετέφεραν στις περιπλανήσεις τους ήταν η ποίηση. Μέσω της απαγγελίας, η λέξη σχημάτιζε γι’αυτούς την εικόνα. Στη συνέχεια ήρθε η γραφή, ο καλλιγραφημένος στίχος, κι’έτσι η εικόνα ολοκληρώθηκε, απόκτησε οντότητα, με το μελάνι του καλλιγράφου μετατράπηκε σε ύλη. Εδώ αρχίζουν να χωρίζουν οι δύο κόσμοι: η Ανατολή της Γραφής και η Δύση της Εικόνας.


Αl Khatt

«…Τέτοια είναι η σημασία της καλλιγραφίας που στην ουσία «γράφει» και «εκφράζει» ένα «μετα-κείμενο», είναι η ίδια μια άλλη απεικόνιση, όχι μόνο του κειμένου, αλλά και του κόσμου και της σχέσης του με την αρμονία, έτσι όπως την οραματίζεται ο κάθε καλλιγράφος. Υπακοή στην παράδοση, μακροχρόνια υποταγή στο δάσκαλο, εμβάθυνση σε ορισμένους κανόνες ζωής και σοφίας, είναι τα εφόδια με τα οποία ο καλλιγράφος μπορεί να ξεπεράσει τις επιταγές του κειμένου, να το ανασκευάσει στην καλλιγραφία του, να του δώσει νόημα πέραν του νοήματος του…»

Ελένη Κονδύλη-Mπασούκου: Αραβικού Πολιτισμού Σημειώματα.

Για πολλούς η καλλιγραφία είναι η ωραία γραφή όπως ορίζεται από την ελληνική ετυμολογία αντίστοιχος όρος στα αραβικά είναι El Khatt όπου το νοηματικό πεδίο της λέξης khatt είναι: γραμμή, ίχνος, γραφή, γραφισμός, καλλιγραφία, μαγεία

Η τέχνη αυτή άνθησε στον αραβομουσουλμανικό κόσμο και έγινε εμβληματική του πολιτισμού αυτού παράλληλα με την μικρογραφία.

Η τέχνη της καλλιγραφίας μέσα από σχήματα, γραμμές και κινήσεις, θέλει να αναπαραστήσει όχι το ορατό αλλά το αόρατο. Το ίδιο το γράμμα ως εικόνα. Το γράμμα είναι η εικόνα στην τέχνη της γραφής.

Πολλές Σχολές καλλιγραφίας είδαν το φως αντλώντας από τον πλούτο των τοπικών τεχνών και όλες επηρεάστηκαν από την χρυσή εποχή του μουσουλμανικού πολιτισμού -8ο- 13ο αιώνα- και από τους τρεις μεγάλους δάσκαλους της σχολής της Βαγδάτης: τον Ibn Muqla, που επέβαλε με το σύστημα της συμμετρικής γραφής την hatt el-mansub τους πρώτους κανόνες, τον Ibn Bawab, τον γιό του θυρωρού, που αντιστοίχησε το γράμμα με την εικόνα του ανθρώπου και στον Mustalsimi, που έδωσε στο γράμμα την πνευματική του διάσταση, έτσι ώστε η κάθε καλλιγραφία ως αρχιτεκτονική μορφή να στεγάζει την ψυχή του γράμματος. Αλλά η αραβική καλλιγραφία δεν έμεινε μόνο στο χαρτί. Η αρχιτεκτονική της οδήγησε στη μνημειακή της διάσταση. Από το Ανάκτορο της Αλάμπρας και το Τζαμί της Κόρδοβας μέχρι τον Μεντρεσέ El Attarin στην Φεζ, κι από το Τζαμί του Ibn Tulun στο Κάιρο και το Μαυσωλείο του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπή στην Κωνσταντινούπολη μέχρι Ταζ Μαχάλ στην Άγκρα της Ινδίας, τα χειρόγραφα έγιναν ανάγλυφα.


Υπάρχουν δύο είδη γραμμών: οι γωνιώδεις και οι καμπύλες που έδωσαν αντίστοιχα, οι πρώτες την κουφική γραφή -την αγαπημένη της αρχιτεκτονικής-, οι δε δεύτερες τα σχήματα που χρησιμοποιούνται περισσότερο στα χειρόγραφα και τα βιβλία: την thoulouth, την μητέρα των καλλιγραφιών και την γραφή του αντιγραφέα τη naskhi.* Οι Πέρσες παρατηρώντας το πέταγμα των πουλιών δημιούργησαν τη diwani, τη djalli-diwani και τη riqua.**

Η διάσταση των γραμμάτων ορίζεται από το ρομβοειδές αποτύπωμα του «σημείου» που αφήνει το καλάμι για γνώμονα. Έτσι λέμε ότι το γράμμα noun, στην γραφή thoulouth έχει μέγεθος πέντε σημείων, το δε γράμμα mim επτά. Το μέγεθος ενός alef είναι οκτώ σημεία κατ’αναλογία προς τον άνθρωπο, του οποίου το κεφάλι είναι το 1/8 του ύψους του σώματος του. Κατ' επέκταση η γραμμή αυτή βρίσκεται σε αντιστοιχία με τον ρυθμό του τραγουδιού, αλλά και με την διάρκεια των φωνηέντων. Η μονάδα μέτρησης ενός γράμματος σε αντιστοιχία με τον χρόνο της ψαλμωδίας δημιουργούν αναλογίες ανάμεσα στη μουσική και την καλλιγραφία. Για τον λόγο αυτό η γνώση του καλλιγράφου πρέπει να επεκταθεί και στη μουσική και την αρμονία των χρωμάτων.

*Η naskhi προέρχεται ετυμολογικά από το ρήμα «αντιγράφω». Χρησιμοποιήθηκε ως είδος γραφής κυρίως από τους αντιγραφείς χάρη στην καθαρότητά του για την αντιγραφή κρατικών εγγράφων, χειρογράφων και βιβλίων και αργότερα από τον τύπο. Ο αντιγραφέας ήταν επάγγελμα που εξέλιπε με την ευρεία εξάπλωση της τυπογραφίας.

**Η μεγάλη γεωγραφική εξάπλωση του μουσουλμανικού κόσμου είχε ως αποτέλεσμα, μεταξύ άλλων, η καλλιγραφία να αποκτήσει αμέτρητες μορφές έκφρασης. Εκτός από τα είδη που αναφέραμε υπάρχουν ακόμα η περσική, η mouhaqaq, η μαγκρεμποανδαλουσιανή, η mursal, η grbar, η taliq κ.α.

Συνεχίζεται...