Αl Khatt, η τέχνη της γραφής ΙΙ

Η γραφή

«Δεν αναπτύχθηκε η ζωγραφική των όντων, εφόσον αναπτύχθηκε η ζωγραφική της γραφής των όντων..»
Ελένη Κονδύλη-Μπασούκου: Αραβικού Πολιτισμού Σημειώματα.

Το τραγούδι και η καλλιγραφία γεννήθηκαν στη έρημο• έτσι ούτε το ένα ούτε το άλλο φοβούνται την απεραντοσύνη. Η αραβική γραφή προέρχεται από την ναβατοαραμαϊκή, της ίδιας οικογένειας με την συριακή και την εβραϊκή. Το ξεκίνημα της δεν μπορεί να προσδιοριστεί με ακρίβεια. Υπάρχει η θεωρία ότι η καλλιγραφία αναπτύχθηκε εις βάρος της ζωγραφικής, εξ αιτίας μιας θρησκευτικής απαγόρευσης. Αλλά η ιστορία και το περιβάλλον μπορούν μόνο εν μέρει να εξηγήσουν αυτή την εξέλιξη, γιατί η τέχνη αυτή αντλεί το μεγαλείο της από έναν λαό που υμνεί κυρίως τον λόγο. Οι Άραβες, λαός νομαδικός, λαός της προφορικής παράδοσης, αυτό που αγάπησαν περισσότερο και μετέφεραν στις περιπλανήσεις τους ήταν η ποίηση. Μέσω της απαγγελίας, η λέξη σχημάτιζε γι’αυτούς την εικόνα. Στη συνέχεια ήρθε η γραφή, ο καλλιγραφημένος στίχος, κι’έτσι η εικόνα ολοκληρώθηκε, απόκτησε οντότητα, με το μελάνι του καλλιγράφου μετατράπηκε σε ύλη. Εδώ αρχίζουν να χωρίζουν οι δύο κόσμοι: η Ανατολή της Γραφής και η Δύση της Εικόνας.


Αl Khatt

«…Τέτοια είναι η σημασία της καλλιγραφίας που στην ουσία «γράφει» και «εκφράζει» ένα «μετα-κείμενο», είναι η ίδια μια άλλη απεικόνιση, όχι μόνο του κειμένου, αλλά και του κόσμου και της σχέσης του με την αρμονία, έτσι όπως την οραματίζεται ο κάθε καλλιγράφος. Υπακοή στην παράδοση, μακροχρόνια υποταγή στο δάσκαλο, εμβάθυνση σε ορισμένους κανόνες ζωής και σοφίας, είναι τα εφόδια με τα οποία ο καλλιγράφος μπορεί να ξεπεράσει τις επιταγές του κειμένου, να το ανασκευάσει στην καλλιγραφία του, να του δώσει νόημα πέραν του νοήματος του…»

Ελένη Κονδύλη-Mπασούκου: Αραβικού Πολιτισμού Σημειώματα.

Για πολλούς η καλλιγραφία είναι η ωραία γραφή όπως ορίζεται από την ελληνική ετυμολογία αντίστοιχος όρος στα αραβικά είναι El Khatt όπου το νοηματικό πεδίο της λέξης khatt είναι: γραμμή, ίχνος, γραφή, γραφισμός, καλλιγραφία, μαγεία

Η τέχνη αυτή άνθησε στον αραβομουσουλμανικό κόσμο και έγινε εμβληματική του πολιτισμού αυτού παράλληλα με την μικρογραφία.

Η τέχνη της καλλιγραφίας μέσα από σχήματα, γραμμές και κινήσεις, θέλει να αναπαραστήσει όχι το ορατό αλλά το αόρατο. Το ίδιο το γράμμα ως εικόνα. Το γράμμα είναι η εικόνα στην τέχνη της γραφής.

Πολλές Σχολές καλλιγραφίας είδαν το φως αντλώντας από τον πλούτο των τοπικών τεχνών και όλες επηρεάστηκαν από την χρυσή εποχή του μουσουλμανικού πολιτισμού -8ο- 13ο αιώνα- και από τους τρεις μεγάλους δάσκαλους της σχολής της Βαγδάτης: τον Ibn Muqla, που επέβαλε με το σύστημα της συμμετρικής γραφής την hatt el-mansub τους πρώτους κανόνες, τον Ibn Bawab, τον γιό του θυρωρού, που αντιστοίχησε το γράμμα με την εικόνα του ανθρώπου και στον Mustalsimi, που έδωσε στο γράμμα την πνευματική του διάσταση, έτσι ώστε η κάθε καλλιγραφία ως αρχιτεκτονική μορφή να στεγάζει την ψυχή του γράμματος. Αλλά η αραβική καλλιγραφία δεν έμεινε μόνο στο χαρτί. Η αρχιτεκτονική της οδήγησε στη μνημειακή της διάσταση. Από το Ανάκτορο της Αλάμπρας και το Τζαμί της Κόρδοβας μέχρι τον Μεντρεσέ El Attarin στην Φεζ, κι από το Τζαμί του Ibn Tulun στο Κάιρο και το Μαυσωλείο του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπή στην Κωνσταντινούπολη μέχρι Ταζ Μαχάλ στην Άγκρα της Ινδίας, τα χειρόγραφα έγιναν ανάγλυφα.


Υπάρχουν δύο είδη γραμμών: οι γωνιώδεις και οι καμπύλες που έδωσαν αντίστοιχα, οι πρώτες την κουφική γραφή -την αγαπημένη της αρχιτεκτονικής-, οι δε δεύτερες τα σχήματα που χρησιμοποιούνται περισσότερο στα χειρόγραφα και τα βιβλία: την thoulouth, την μητέρα των καλλιγραφιών και την γραφή του αντιγραφέα τη naskhi.* Οι Πέρσες παρατηρώντας το πέταγμα των πουλιών δημιούργησαν τη diwani, τη djalli-diwani και τη riqua.**

Η διάσταση των γραμμάτων ορίζεται από το ρομβοειδές αποτύπωμα του «σημείου» που αφήνει το καλάμι για γνώμονα. Έτσι λέμε ότι το γράμμα noun, στην γραφή thoulouth έχει μέγεθος πέντε σημείων, το δε γράμμα mim επτά. Το μέγεθος ενός alef είναι οκτώ σημεία κατ’αναλογία προς τον άνθρωπο, του οποίου το κεφάλι είναι το 1/8 του ύψους του σώματος του. Κατ' επέκταση η γραμμή αυτή βρίσκεται σε αντιστοιχία με τον ρυθμό του τραγουδιού, αλλά και με την διάρκεια των φωνηέντων. Η μονάδα μέτρησης ενός γράμματος σε αντιστοιχία με τον χρόνο της ψαλμωδίας δημιουργούν αναλογίες ανάμεσα στη μουσική και την καλλιγραφία. Για τον λόγο αυτό η γνώση του καλλιγράφου πρέπει να επεκταθεί και στη μουσική και την αρμονία των χρωμάτων.

*Η naskhi προέρχεται ετυμολογικά από το ρήμα «αντιγράφω». Χρησιμοποιήθηκε ως είδος γραφής κυρίως από τους αντιγραφείς χάρη στην καθαρότητά του για την αντιγραφή κρατικών εγγράφων, χειρογράφων και βιβλίων και αργότερα από τον τύπο. Ο αντιγραφέας ήταν επάγγελμα που εξέλιπε με την ευρεία εξάπλωση της τυπογραφίας.

**Η μεγάλη γεωγραφική εξάπλωση του μουσουλμανικού κόσμου είχε ως αποτέλεσμα, μεταξύ άλλων, η καλλιγραφία να αποκτήσει αμέτρητες μορφές έκφρασης. Εκτός από τα είδη που αναφέραμε υπάρχουν ακόμα η περσική, η mouhaqaq, η μαγκρεμποανδαλουσιανή, η mursal, η grbar, η taliq κ.α.

Συνεχίζεται...

Al Hatt, η τέχνη της γραφής Ι

«Από τότε που η εικόνα επιτρέπεται, η ωραία γραφή δεν έχει πια λόγο ύπαρξης.
Η εικόνα είναι από δω και μπρος πανταχού παρούσα στις ζωές μας, αλλά τίποτα δεν θα αντικαταστήσει τη λεπτότητα των λέξεων.»
Γιασμίν Γκατά, Η καλλιγράφος του Βοσπόρου

Δεν νοείται καλλιγράφος που να μην φτιάχνει μόνος του το μελάνι, το χαρτί και το καλάμι του. Για το μελάνι υπάρχουν πολλές συνταγές ανάλογα με τις περιοχές και τις εποχές. Τριαντάφυλλα και κουκούτσια από χουρμάδες γίνονται κάρβουνο που στη συνέχεια ενσωματώνεται σε αραβικό κόμι και διαλύεται σε νερό, το οποίο έχει προηγουμένως αρωματιστεί με ζαφορά και μύρο.

Ξαναδιαβάζουμε στην καλλιγράφο του Βοσπόρου. «Τα μείγματά μου περιείχαν άγνωστες ουσίες που προέρχονταν από εξαφανισμένα φυτά, ζουμιά από τρωκτικά που κόντευαν να ξεκληριστούν, ή μυρωδικά με περίεργα ονόματα, που άλλοτε χρησιμοποιούσαν οι παγανιστικοί λαοί. Τα παρασκευάσματά μου μύριζαν χιλίων χρόνων καπνιά, όξινες οσμές από τους φούρνους των κεραμοποιών, ιδρώτα ή θυμιάματα θυσιασμένων αμνών…»

Οι καλλιγράφοι που ταξίδευαν έφτιαχναν το μελάνι τους με πιο απλούς τρόπους παίρνοντας καπνιά από φούρνο ή φούμο από τις λάμπες λαδιού κι ανακατεύοντας με μέλι και αραβικό κόμι.

Η τέχνη της γραφής αρχίζει από την τέχνη με την οποία φτιάχνεται το καλάμι. Μια αραβική παροιμία λέει για τον άνθρωπο: «Μην είσαι ούτε πολύ σκληρός, γιατί θα σπάσεις, ούτε πολύ αδύναμος γιατί θα συντριβείς». Η εικόνα έρχεται από το καλάμι της γραφής και με το ίδιο σκεπτικό γίνεται και η επιλογή του. Ο καλλιγράφος φτιάχνει μόνος του το καλάμι του, που είναι η προέκταση του χεριού του, η συνέχεια του σώματος και του πνεύματος του.

Μία άλλη αραβική παροιμία λέει: «Βάλε το καλάμι στο αφτί σου και θα σου ψυθιρίσει αυτά που πρέπει να γράψεις.» Το καλάμι στα χέρια του καλλιγράφου είναι σαν την φλογέρα στα χέρια του μουσικού, είναι η σαΐτα, της οποίας το πηγαινέλα από γραμμή σε γραμμή θα υφάνει το κείμενο. Περιστρέφεται στο χέρι δίνοντας κάθε φορά μια γκάμα γραμμών που κανένα άλλο εργαλείο δεν μπορεί να δώσει. Κάποιοι σούφι λένε ότι ο Θεός κρατάει την καρδιά του πιστού ανάμεσα στα δύο δάχτυλα του χεριού του, όπως ο καλλιγράφος το καλάμι του.

Την τεχνική της κατασκευής του χαρτιού από λινό και κάνναβη, μετέφεραν στους Άραβες Κινέζοι αιχμάλωτοι στην Σαμαρκάνδη, τον 8ο αιώνα. Από τότε το χαρτί αντικατέστησε πολύ γρήγορα την περγαμηνή και τον ακόμα παλιότερο πάπυρο. Το χαρτί αφού βραχεί με νερό, θα περαστεί με ένα αφέψημα από φυτικές ουσίες για να μαλακώσει το άσπρο του χρώμα που κουράζει τα μάτια. Το επόμενο βήμα είναι να γίνει λεία η επιφάνειά του. Με ένα ειδικό εργαλείο οι πόροι του θα κλείσουν και θα μείνει να παλιώσει για έναν τουλάχιστον χρόνο προτού χρησιμοποιηθεί.

Συνεχίζεται....
Ι

Doha Calligraphy Biennale

Doha, Waqif Art Center, 23/3-22/4/2010

A slew of activities celebrating the beauty of the ancient art of Arabic calligraphy will take place at the Waqif Art Centre starting tonight as the Doha Arabic Calligraphy Biennale 2010 opens.

Held under the patronage of the Emir, H H Sheikh Hamad bin Khalifa Al Thani, the event is being organised as one of the highlights of the year-long festival of 2010 Doha Capital of Arab Culture.

During the course of the event organised by the Ministry of Culture, Arts and Heritage, a month-long calligraphic exhibition will run together with a set of activities that promote calligraphy, considered the most venerated of Islamic arts.

The activities include lectures and workshops in subjects ranging from typography design, calligraphy tools and paper making to calligraphy in contemporary art and the history of Arabic calligraphy among others. Experts on the art invited to conduct the lectures and workshops include Dalia Islam, Huda Abi Fares, Dr Abdul Ghani Al Ani and Rachida Al Dimassi, who hails from Tunisia.

Specially revered among Islamic art forms, Arabic calligraphy is undergoing a renaissance through efforts of individuals and groups toward enhancing the appreciation of people at present of the art form which originated in the
distant past.

It is worth noting that Qatar has launched a pioneering effort to revive calligraphy with the recent announcement of the establishment of the first-of-its-kind calligraphic institute which will offer a certified course in calligraphy. The month-long event is another proof of Qatar’s commitment to promoting the age-old art which resonates not only with religious import but aesthetic sense as well.

(οι πληροφορίες είναι από το khatt.net. περισσότερα για τον Ghani Al Ani σε επόμενη ανάρτηση)